Bob Kovel in het grensgebied tussen figuratie en abstractie
door Jos Buurlage
In het najaar van 2019 exposeert Bob Kovel schilderijen van groot formaat in de Amsterdamse LJGalerie. Een toeschouwer die bij het betreden van de tentoonstellingsruimte het werk overziet, zal constateren dat de schilderijen een element gemeenschappelijk hebben: een horizontale balk, cirkel of ovaal in stevig zwart met uitstulpinkjes. De indruk kan ontstaan dat de kunstenaar een grote kwast diep in een pot met zwarte verf heeft gestoken en de balken, ovalen en cirkels snel heeft geschilderd. Maar ze zijn op een heel andere manier tot stand gekomen. Door te stempelen. Want hoe modern dit werk ook oogt, Bob Kovel is een liefhebber van het oude ambacht. Hij beschikt in zijn atelier over een grote collectie stempels, van een figuur, een letter of een beperkt patroon. Ze zijn voor hem gemaakt door vaklui die deze oude stiel nog beheersen. Voor zo’n schilderij gebruikt de kunstenaar maar één stempel. Daarmee stempelt hij duizenden keren en geleidelijk krijgt de balk, de cirkel of het ovaal gestalte.
Op sommige schilderijen vertonen de vlakken boven en onder de balk veel overeenkomsten, maar op andere is er een scherp contrast. In de kleur, de stijl en de gehanteerde aanpak. In het vlak boven de zwarte balk geeft de kunstenaar soms blijk van zijn ambachtelijke instelling. Hij heeft de verf, net als veel oude meesters, laagje voor laagje opgebracht. Deze eeuwenoude techniek combineert hij met een moderne aanpak voor het deel onder de balk. Dat heeft hij ogenschijnlijk snel geschilderd, expressief, met een brede toets. De combinatie van twee vlakken komt ook voor in de schilderijen met een cirkel of ovaal, maar soms is het kader daarvan slechts één vlak.
Het lijkt abstracte schilderkunst, een variant van het expressionisme, met conflicterende kleuren en de explosieve kracht van verf. De reacties van veel toeschouwers maken echter duidelijk dat deze werken zich ook laten interpreteren als figuratie, kunst die is gebaseerd op de werkelijkheid, maar niet bedoeld als een nauwkeurige weergave van die werkelijkheid. Een schilderij met een licht vlak boven, een balk in het midden en een donker vlak daaronder kan herinneringen oproepen aan landschapskust, met boven de lucht, op de achtergrond de horizon en daaronder het land. Of boven de lucht, in het midden land met bebouwing en daaronder water. De schilderijen met een expressief ingevuld vlak beneden laten zich vergelijken met zeegezichten, met onder de lucht het kolkende water. Details kunnen zo’n interpretatie ondersteunen. Zo zijn er boven een balk soms zwarte v-vormige figuurtjes te zien. Vergelijkbaar met de vogels in de luchten van de Hollandse landschapschilders? Onder de balk is wel eens een reeks kleine zwarte figuurtjes te zien, twee rijtjes naast elkaar. Sporen op het strand van een dier of een mens?
Lastiger is het om de cirkels en ovalen te duiden. Ze zijn bekend uit de wiskunde. Filosofen maken er graag gebruik van. Het zijn ook religieuze symbolen. Maar wat is hier hun functie? Wat is de relatie met het kader van één of twee vlakken waarin ze zijn aangebracht? En waarom staan sommige cirkels en ovalen in het midden en andere iets uit het centrum? Als een cirkel doorloopt over de randen van het schilderij, is dat dan louter een speels trekje van de kunstenaar, een knipoog naar zijn zeventiende-eeuwse voorgangers die soms de illusie creëerden dat een geportretteerde uit het schilderij wilde stappen? Of is er meer aan de hand?
Schildert hij laagje over laagje, dan laat Kovel niet elke laag het complete vlak bedekken. In de bovenste laag zijn daardoor stukjes van de onderliggende lagen te zien. Doorkijkjes naar een verleden, dat inspiratie kan bieden? Of tonen de onvolledige lagen verval?
Sommige werken kunnen door het gebruik van lichte kleuren en pasteltinten optimistisch overkomen. Maar er zijn ook zeer expressieve, confronterende schilderijen waarin het donker overheerst en de toeschouwer bijvoorbeeld een verzengend vuur kan herkennen, in een landschap waaruit de mens lijkt te zijn verdwenen. Apocalyptisch? Volop meerduidigheid dus in dit grensgebied tussen figuratie en abstractie. De schepper van dit gebied, Bob Kovel, heeft niet de behoefte om voor de toeschouwers als gids op te treden. Hij beluistert met een glimlach de discussies over de duiding van zijn werk en geniet van onverwachte interpretaties.
Techniek
De stempeltechniek heeft Bob Kovel ook gebruikt voor een lange reeks werken op papier. Net als voor de schilderijen hanteerde hij per werk één stempel. Voor sommige werken gebruikte hij inkt, voor andere zelf gemengde olieverf. Ging het om een werk van groot formaat, dan stempelde hij maar liefst 45.000 keer. Het resultaat van dat stempelen is een grillig patroon, waarin de beschouwer allerlei figuren kan ontdekken. Daardoor kan het kunstwerk functioneren als een rorschachtest. Maar ook als een labyrint: de kijker kan met zijn ogen verscheidene trajecten volgen. In sommige werken zijn een of twee accenten aangebracht die de kijkrichting van de toeschouwer beïnvloeden. Het merendeel van deze werken toont een rechthoekig vlak. Daarnaast zijn er werken die cirkels tonen, met de stempeltechniek ingevuld. De cirkels zijn over elkaar geschoven, waardoor deze werken overeenkomsten vertonen met collages.
Het glaceren, laag over laag schilderen, resulteerde ook in een reeks vierkante schilderijen met een intens grijs vlak. Op dat vlak zijn uit golfkarton gesneden letters te zien. Daarnaast kwistig uitgestrooide kleine zwarte letters (afkomstig uit het door Kovel bewonderde boek Under the Volcano van Malcolm Lowry) en meetkundige figuren. Tegenover de taal, die ruimte biedt voor associaties, staat de eenduidigheid van de wiskunde. Samen bieden die geen eenduidigheid, maar meerduidigheid.
Collages
Een constante tweede stroom in het werk van Bob Kovel vormen zijn collages. Foto’s zijn daarvan een belangrijk bestanddeel. Hij gebruikt bestaande foto’s uit uiteenlopende bronnen. Sommige collages bestaan geheel uit fotofragmenten. In andere zijn die fragmenten samengebracht met geschilderde vlakken, bijvoorbeeld in geel of lichtblauw. In een derde type heeft de kunstenaar met verf over de foto’s heen geschilderd. Op zo’n manier dat de beschouwer zich nog een beeld van de foto kan vormen.
Op zondagmiddag 24 november 2019 houdt Bob Kovel open huis in zijn Amersfoortse atelier. De belangstelling is groot. Veel bezoekers tonen zich aangenaam verrast door een nieuw type collage, waarvan Kovel één exemplaar tentoonstelt. Het werk komt qua omvang overeen met de schilderijen die in Amsterdam hangen. Het toont een licht vlak met een horizontale balk – je zou ook kunnen zeggen: een band – in het midden, over de volle breedte. De intense kleur van het vlak doet vermoeden dat de kunstenaar ook hier laag over laag heeft aangebracht. De band bestaat uit een rij over elkaar heen geschoven cirkels. Die tonen geen herkenbare voorstellingen. Een aantal cirkels is kleurrijk gevuld. Zwart, wit, grijs, rood en oker domineren. Andere cirkels zijn bijna leeg. Er is wat zwart en grijs te zien: vegen, strepen? Voor een beschouwer zonder voorkennis is het onmogelijk te raden waar deze ronde elementen vandaan komen. Bob Kovel onthoudt zich van interpretaties van zijn werk, maar over zijn techniek geeft hij als liefhebber van het ambacht graag informatie. De ronde elementen maakten deel uit van oud, door hem afgedankt werk, dat hij heeft geschuurd, soms voorzichtig, dan weer stevig. Hij heeft ze opgeplakt, gedeeltelijk over elkaar, zodat er een collage ontstond.
Kovel is van plan van dit nieuwe type collage een reeks te maken. Hij heeft voor het open huis slechts één exemplaar opgehangen, maar er zijn er al vijf klaar. Het lichte kader lijkt een constante te worden. De structuur van de band, bestaande uit over elkaar geschoven cirkels, eveneens. Maar het kleurengamma in de band gaat variëren.
Het atelier van Bob Kovel is echt een werkplaats. Waarin hij beschikt over gereedschap dat door een bijna verdwenen gilde van specialisten is gemaakt. Waarin hij voorzichtig laagje over laagje aanbrengt. Waarin hij verf mengt. Waarin hij letters snijdt. Als ambachtsman staat hij in een eeuwenoude traditie. Maar hij maakt moderne, actuele kunst. Hij laat zich niet plaatsen, niet vastpinnen. Het is niet te voorspellen welke volgende stappen hij gaat zetten in zijn ontwikkeling als kunstenaar. Maar als die stappen zijn gezet, kunnen de volgers van Bob Kovel constateren dat hij binnen de vernieuwing zichzelf is gebleven.